در سال‌های اخیر و با توسعۀ رسانه‌های اجتماعی، یکی از مهمترین ابزارهای افراد، گروه‌ها و دولت‌ها برای صدمه‌زدن به دیگران تولید و انتشار اخبار جعلی است. انتشار این اخبار می‌تواند صدمات بلندمدت و جبران‌ناپذیری به افراد و جوامع وارد کند؛ به طور مثال می‌تواند باعث دوقطبی شدن جامعه، اختلال‌ها و ناکارآمدی‌های اجتماعی، کاهش اعتماد به افراد و دولت‌ها و کاهش سلامت عمومی مخصوصاً در زمان همه‌گیری یک بیماری مانند کووید-19 شود. این اثرات را در وقایع مهمی مانند انتخابات‌های 2016 و 2020 آمریکا، خروج کشور انگلستان از اتحادیه اروپا (برگزیت)، همه‌گیری بیماری کووید-19، جنگ اوکراین-روسیه و اخیرا تحولات فلسطین اشغالی شاهد بودیم. به‌طور کلی در سال‌های اخیر حجم اخبار جعلی منتشر شده در جهان افزایش چشم‌گیری داشته تا حدی که دیکشنری آکسفورد واژه‌‌‌‌ی «Post Truth» و دیکشنری کالینز واژه‌‌ِی «Fake News» را در به عنوان واژۀ سال خود در سال‌های 2016 و 2017 انتخاب کردند.

کشور ما نیز نه تنها از هجمۀ گستردۀ انتشار اخبار جعلی در امان نیست، بلکه یکی از اهداف همیشگی رسانه‌های خارجی برای این دست حملات به‌حساب می‌آید. اوج انتشار اخبار جعلی در کشورمان در سال گذشته در اغتشاشات پاییزی رخ داد. اگر چه جای یافته‌های علمی از میزان شیوع اخبار جعلی در کشور خالی‌ست، با این حال طبق آمارمنتشرشده از یکی از خبرگزاری‌های کشور، رسانه‌های خارجی در آن ایام در یک بازه 25 روزه، اقدام به انتشار 17هزار خبر دروغ کردند[1]. اقدام رسانه‌های بیگانه برای این حملاتِ شناختی، کاملاً حساب‌شده و منطبق بر یافته‌های علوم شناختی و روان‌شناسی است. به طور مثال وقتی در اغتشاشات سال گذشته، هر لحظه و با سرعت زیاد در بستر شبکه‌های اجتماعی خبرهایی که صحت آنها مشخص نبود منتشر و و مدام تکرار می‌شد، مهلت صحت‌سنجی از مخاطب گرفته شده و صرفا با تکرار مطالب، آن اخبار مورد پذیرش قرار می‌گرفت. طبعاً مواجهه‌ی صحیح و کارآمد با این اخبار نیز مسیر علمی خاص خود را دارد و لازم است دانش مربوط به آن کسب و به کار گرفته شود.

در میان علوم مرتبط با اخبار جعلی مانند علوم سیاسی، روان‌شناسی، علوم ارتباطات و علوم داده، این روان‌شناسی و علوم رفتاری است که در سال‌های اخیر توانسته ذیل روانشناسی اخبار جعلی درکی واقع‌بینانه‌تر و عمیق‌تر از این چالش جهانی ارائه دهد (1 و 2). این دانش علاوه بر آنکه در سال‌های اخیر موفقیت‌های نظری و دانشگاهی بسیاری داشته، مورد توجه و استفاده‌ی بسیاری از دولت‌ها و سازمان‌های مختلف جهان نیز قرار گرفته و به‌صورت عملیاتی در حال پیاده‌سازی است. مانند استفادۀ کاخ سفید و اتحادیە‌ی اروپا در جنگ اوکراین و روسیه (3)، سازمان بهداشت جهانی برای مقابله با ویروس کرونا (4)، سازمان پیمان آتلانتیک شمالی یا ناتو (5) و سکوهای رسانه‌های اجتماعی پرطرفداری چون توییتر (6)، فیسبوک (7) و تیک تاک (8).

علی‌رغم استقبال و به‌کارگیری جهانی رویکردهای شواهدمحور چون رویکرد علوم رفتاری در بحث پذیرش، انتشار و مقابله با اخبار جعلی برای مبارزه با این بحران جهانی، آنچه در بخش‌های مختلف رسانه‌ای کشورمان (از جمله صدا و سیما، خبرگزاری‌های مطرح و فعالان و دغدغه‌مندان شبکه‌های اجتماعی) در رابطه با مواجهۀ با اخبار جعلی مشاهده می‌شود، غالباً روشی مبتنی بر دانش و برگرفته از رویکردهای علمی و طبق یافته‌های پژوهشی نیست؛ بلکه روشی مبتنی بر شهود شخصی و سلیقه‌ است و نمی‌توان از آن انتظار داشت نقشی موثر در جلوگیری از شیوع اخبار جعلی ایفا کند. در این بین باتوجه به اهمیت بخش‌های خبری صدا و سیما و نقش آنها در افکار عمومی کشور (که طبق آخرین پیمایش‌های ملی کماکان منبع خبری اصلی جامعه شناخته می‌شود)، اتخاذ این رویکرد غیرعلمی می‌توان صدمات و لطمات بزرگی بر جامعه و افکار عمومی وارد سازد.

تحلیل رفتاریِ[2] بخش‌های خبری صدا و سیما در ایام اغتشاشات از زاویۀ یافته‌های روان‌شناسی اخبار جعلی بیانگر اشتباهات متعدد و راهبردی این رسانه در راه مقابله با شایعات روز کشور بود. به‌طور مثال یکی از اصول انتشار اخبار جعلی و تثبیت آن در ذهن مخاطب، افزایش احساس ‌آشنایی[3] مخاطب با ادعای جعلی با روش «تکرار» آن خبر است و به دنبال آن یکی از راه‌های مقابله با آشناسازی جلوگیری از این تکرار است. بنابراین یافته‌های علمی بیان کرده‌اند، هنگام رد یک خبر غلط، تا حد ممکن و طبق اصول مشخص، بهتر است به آن خبر اشاره نشود و تا جای ممکن حقایق بیان شوند. امّا آنچه در این رسانه مرسوم است و به بخش ثابت اخبار در ایام اغتشاشات تبدیل شده‌بود، بیان مفصل و پرتکرار خبر جعلی و سپس تلاش برای رد آن است. در این حالت نه تنها مواجهۀ مجدد مخاطب با خبر جعلی باعث افزایش پذیرش آن خبر می‌شد، بلکه حتی مخاطبی که تا آن لحظه با خبر جعلی مواجه نشده‌بود، برای اولین بار از طریق گزارش رسمیِ صدا و سیما آن خبر را می‌شنید.

در مثالی دیگر بسیاری از اخباری که قصد رد شایعات را داشتند، خود تقویت کنندۀ تداعی‌های جعلی چون مهسا امینی- قتل و مهسا امینی-جسم سخت بودند. همچنین برخلاف شایعاتی که بیانی ساده، هیجانی و روان داشتند، اطلاعات درست به‌صورتی کاملا پیچیده، منطقی، سخت و غیرروان بیان می‌شدند. در کنار این موارد، یافته‌های روان‌شناسی اخبار جعلی دربارۀ کارکرد شناخت و حافظۀ انسان‌ها، نشان داده‌اند پاسخ به شایعاتی که به میزان زیادی پخش شده‌اند، نیازمند سیری علمی و چند مرحله‌ای است و نمی‌توان به‌سادگی از اثرگذاری آن بر اذهان کاست. به‌طور مثال لازم است در ابتدا حقیقت بیان شود چرا که از زاویۀ علوم شناختی، اولین بخش پیام بهتر در ذهن تثبیت می‌گردد، اما در اکثر گزارش‌های خبری صدا و سیما، این دست گزارش‌ها با بیان مفصل و مشروح شایعه، و نه حقیقت آغاز می‌شوند و این امر سبب تثبیت بیشتر خبر جعلی در ذهن بیننده می گردد.

وقتی در بمباران اخبار جعلی، مقابله به‌صورت علمی و مبتنی بر دانش تخصصی نباشد، نه تنها شاهد اثر مثبت نخواهیم بود بلکه اثر عکس[4] رخ داده و میزان انتشار و باور و پذیرش اخبار جعلی می‌تواند افزایش ‌یابد. چه بسا اگر در سال گذشته این مقابله‌ها، مخصوصاً از تریبون مهمترین و پرمخاطب‌ترین رسانه‌ی کشور یعنی صدا و سیمای ملی، به روش غلط صورت نمی‌گرفت، شیوع و باور به اخبار جعلی منتشرشده در افکار عمومی کمتر گسترش می‌یافت و جلوی خسارات گستردۀ کوتاه‌مدت و بلندمدت به افکار عمومی و انسجام اجتماعی را می‌گرفت. بی‌راه نیست اگر بگوییم در کنار نقش رسانه‌های بیگانه، چیزی که باعث شیوع گستردۀ اخبار جعلی در کشورمان شده، نقش‌آفرینی غیرعلمی و ناکارآمد افراد و دستگاه‌های رسانه‌ای دغدغه‌مند کشور است.

این مسئله جز با به‌کارگیری رویکردهای شواهدمحور و علمی حل نخواهد شد. رویکرد بینش‌های رفتاری که رویکردی نوین در جهان و برگرفته از علوم رفتاری است امروزه بینش‌های زیادی در این مسئله ارائه داده‌است. متخصصین این رویکرد می‌توانند به اصحاب رسانه، خبرنگاران دغدغه‌مند و رسانه‌های اثرگذار مانند صدا و سیما کمک کنند تا با به‌کارگیری اصول روان‌شناسی اخبار جعلی چه در موقعیت پیشگیری و جلوگیری از انتشار و چه در موقعیت مقابله با اخبار جعلی و جلوگیری از باور آن، موثر واقع شوند. در عصری که استفاده از علم سبب قدرت و پیروزی می‌شود، لازم است همه‌ی اقدامات رسانه‌ای نیز مبتنی بر جدیدترین یافته‌های علمی صورت گیرد، در این صورت می‌توان با اطمینان بیشتری اهداف رسانه‌ای را محقق کرد.

این یادداشت با عنوان «نقدی بر رویکرد خبرگزاری صدا و سیما در مقابله با اخبار جعلی و شایعات» در تاریخ 7 اردیبهشت 1403 در سایت «جامعه اندیشکده ها» منتشر شده است.

[1] http://fna.ir/1sdm9c

[2] Behavioral Analysis

[3] Familiarity

[4] Backfire Effect

منابع

(1) Pennycook, G., & Rand, D. G. (2021a). The psychology of fake news. Trends in cognitive sciences, 25(5), 388-402.‏

(2) Ecker, U.K.H., Lewandowsky, S., Cook, J. et al. The psychological drivers of misinformation belief and its resistance to correction. Nat Rev Psychol 1, 13–29 (2022). https://doi.org/10.1038/s44159-021-00006-y

(3) Politico (2022, december 3). How Ukraine Won The #LikeWar. Retrieved from https://www.politico.com/news/magazine/2022/03/12/ukraine-russia-information-warfare-likewar00016562

(4) Go Viral! A 5-minute game that helps protect you against covid-19 misinformation (2021). Retrieved from https://www.goviralgame.com/books/go-viral/

(5) NATO Strategic Communications Centre of Excellence (2021). Inoculation theory and misinformation. Retrieved from: https://stratcomcoe.org/publications/inoculationtheory-and-misinformation/217

(6) Twitter Blog (2022). Our approach to the 2022 US midterms. Retrieved from https://blog.twitter.com/en_us/topics/company/202 2/-our-approach-to-the-2022-us-midterms

(7) Meta (2021, June 1). How Meta’s third-party fact-checking program works. Retrieved from https://www.facebook.com/formedia/blog/third-party-fact-checking-how-it-works

(8) Irrational Labs (2021). How behavioral science reduced the spread of misinformation on TikTok. Retrieved from: https://irrationallabs.com/content/uploads/2021/03/ IL-TikTok-Whitepaper2.pdf