بیان مسئله

پس از شیوع جهانی ویروس کرونا، واکسیناسیون از سمت جوامع علمی به عنوان موثرترین راه برای مقابله با انتشار این ویروس شناخته شد و دولت‌های مختلف درصدد این برآمدند تا با به کارگیری موثرترین راهکارها و سیاست ها، به افزایش پذیرش و تزریق واکسن در میان جامعه خود بپردازند. در ایران نیز این موضوع به ویژه برای تزریق دوز تقویتی توسط عموم جامعه تبدیل به یکی از چالش‌های سیاستگذاران شد. با این حال لازمۀ حل این چالش و طراحی و به کارگیری سیاست های مناسب، داشتن شناختی عمیق و مبتنی بر شواهد علمی از چگونگی تصمیم گیری و رفتار تزریق واکسن انسان است. تیم‌های بینش‌های رفتاری در جهان بر اساس تجربه کرونا و تجربه بیماری های مشابه گذشته، توانستند سیاست‌های آگاه از علوم رفتاری متعددی را در سطوح مختلف برای مقابله کارآمدتر، کم هزینه‌تر و مبتنی بر شواهد علمی ارائه دهند که مورد استفاده دولت های بسیاری در جهان قرار گرفت و تعدادی از این دولت ها، تیم های تخصصی بینش های رفتاری مخصوص دوران همه گیری کووید-۱۹ را تاسیس کردند (83-85). با توجه به این مهم، طرح پژوهشی حاضر در پی آن بود با طراحی و اجرای یکی از مداخلات رفتاری، به عنوان ابزارهای جدید سیاستگذاری در جهان (سیاستگذاری رفتاری) و از طریق ارسال تلنگرهای متن پایه طراحی شده توسط اصول علوم رفتاری و روان‌شناختی در قالب پیامک، به افزایش میزان واکسیناسیون کووید-۱۹ در دوزهای دوم و سوم در ایران بپردازد.

اهمیت و ضرورت

در شرایط همه‌گیری یک بیماری خطرناک از جمله کووید-19 مسئولان مربوطه درتلاشند تا مردم را به تزریق واکسن و رعایت پروتکل های بهداشتی ترغیب کنند که تا حد ممکن از ابتلا و فوت افراد جلوگیری نمایند. اما گاهی راه‌حل‌های معمول به حد کافی ترغیب‌کننده نیستند بلکه لازم است ضمن توجه به ویژگی های روان‌شناختی انسان، راه‌حل‌ها و سیاست‌هایی مبتنی بر این ویژگی‌ها، به شکل کم‌هزینه و مبتنی بر شواهد طراحی و اِعمال شوند. بینش‌های رفتاری با استفاده از اصول رفتاری به اثرگذارتر شدنِ این دست سیاست‌ها کمک می‌کند تا در حفظ سلامت جامعه نقش خود را ایفا نماید.

اهداف

هدف از این طرح این بود که برای اولین‌بار در کشور با طراحی و اجرایی‌سازی یکی از مداخلات رفتاری به عنوان ابزارهای نوین سیاستگذاری در جهان، به افزایش تزریق دوزهای دوم و سوم واکسن در کشور کمک شود. مطالعۀ حاضر در صدد بود تا با طراحی چند نوع پیامک براساس اصول علوم رفتاری و ارسال آن به نمونه‌هایی از جمعیت هدف، اثر این مداخله را بر روی رفتار واقعی واکسن‌زدن بسنجد تا در پایان آن، کارآمدترین نوع پیام، در صورت تمایل وزارت بهداشت در مقیاس‌های بزرگتر و بصورت عمومی مورد استفاده قرار بگیرد.

روش

پژوهش حاضر با هدف فراهم کردن دقیق‌ترین محیط پژوهش، از روش کارآزمایی کنترل شده تصادفی (RCT) استفاده کرده بود. در این روش نمونه موردنظر به دو گروه آزمایشی و کنترل تقسیم می‌شود و مداخله صرفاً بر روی گروه آزمایش صورت می گیرد؛ بنابراین با وجود مشابهت بقیۀ متغیرها در دو گروه آزمایشی و کنترل و همچنین اعمال روش کاملا تصادفی در مدنظرقراردادن نمونه‌ها و اختصاص‌دادن آن‌ها به گروه‌های مختلف پژوهش، می‌توان تغییرات مشاهده شده در گروه آزمایش را به مداخله انجام شده مربوط دانست. در این مطالعه دو RCT (یک RCT به ازای هرکدام از دوز دوم و سوم) با ۸ بازوی پژوهشی طراحی شدند که یک بازو به عنوان گروه کنترل و ۷ بازوی دیگر به عنوان بازوهای آزمایشی مدنظر قرار داشتند. گروه کنترل هیچ پیامکی دریافت نکردند و هر یک از ۷ گروه آزمایشی، پیامک متفاوتی دریافت کردند. پیامک ارسالی به هر یک از بازوهای مداخله متشکل از ۷ اصل بینش‌های رفتاری بودند که شواهد علمی مختلف تاثیرگذاری آن‌ها ‌‌بر تغییر رفتار افراد را نشان می‌داد. از بین ۷ اصل، ۶ اصل بین بازوهای مختلف مشترک و یک اصل متغیر آزمایش بود. اصولی مانند کمبود[1]، عمل متقابل[2]، مزیت اجتماعی[3]، هنجار اجتماعی[4]  و مالکیت[5] طبق پیشینه و ادبیات پژوهشی، به عنوان اصول متغیر مورد استفاده قرار گرفتند تا اثر هر یک سنجیده شود. یکی از بازوها نیز پیام پیش‌فرض وزارت بهداشت بود.

برای این آزمایش در هر دوز، نمونه ای ۴۸ هزار نفره از مجموع ۶ استان (گیلان، بوشهر، یزد، اردبیل، قم و خراسان رضوی) با نرخ تزریق واکسن متفاوت، استخراج شد تا نتایج مطالعه قابلیت تعمیم به کل کشور را داشته باشد.

این مداخله در تاریخ ۲۶ دی ۱۴۰۰ توسط مرکز مدیریت آمار و فناوری اطلاعات وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی بر روی نمونه مورد نظر اجرا شد. بدین صورت که بر اساس کد ملی نمونه انتخاب  و با استفاده از سامانه ملی واکسیناسیون پیام ها برای افراد تعیین شده ارسال شد و بر اساس همین سامانه رفتار تزریق واکسن افراد به مدت ۱۴ روز مورد ارزیابی و نظارت قرار گرفت تا مشخص شود چه درصدی از افراد در بازه مطالعه اقدام به تزریق واکسن کرده‌اند.

یافته‌ها

یافته‌ها نشان داد در مداخله دوز دوم، ۴ بازو به صورت معناداری موثرتر از گروه کنترل بود و موثرترین بازو (اصل کمبود) باعث افزایش حدوداً ۳۷ درصدی در افراد واکسن زده نسبت به افراد گروه کنترل شده بود. در واقع در این گروه ۳۷ درصد افراد بیشتری نسبت به کسانی که پیامی دریافت نکرده بودند، به علت دریافت مداخله واکسن زده بودند. همچنین در مداخله دوز سوم نیز، نمونه‌های تمام ۷ بازوی پژوهشی به صورت معناداری عملکرد بهتری نسبت به گروه کنترل داشتند و موثرترین بازو (اصل کمبود) در این مداخله نیز حدودا باعث افزایش ۳۰ درصدی در اقدام افراد به تزریق واکسن نسبت به گروه کنترل شد؛ بنابراین هر دو مداخله عملکرد بسیار موفقی در افزایش تزریق واکسن داشت.

در نتایج به دست آمده چهار نکته قابل توجه وجود داشت. اولاً نتایج اولیه پژوهش حاکی از آن بود که علاوه بر موفقیت بسیار زیاد طرح، درصد تاثیر موثرترین بازو، حتی از معروف‌ترین پژوهش انجام شده در این حوزه که در مجله nature به چاپ رسیده بیشتر بود. ثانیاً دو بازویی که بیشترین تاثیر را در هر دو مداخله داشتد بر اساس نوآوری تیم پژوهشی طراحی شده و پیش از این در نمونه های خارجی مورد استفاده قرار نگرفته بودند. ثالثا تا زمان انجام این طرح، هیچ پژوهشی در جهان این نوع از مداخلات را بر روی تزریق دوز تقویتی اجرا نکرده بود و از این حیث این پژوهش اولین نوع مداخله بر روی تزریق این دوز در جهان بود؛ و در نهایت، نتایج حاکی از آن بود که متن موجود پیامک های وزارت بهداشت در دوز دوم، اثرگذاری کمتری داشته و این پیامک در واقع تفاوت معنی‌داری با گروه کنترل نداشت؛ در عین حال برای تشویق به تزریق دوز سوم، صرف ارسال پیامک یادآور، کمک کننده است و به این معنا هر مقدار پیامک ها زودتر ارسال شوند، کارآمدی بیشتری دارند.

جمع‌بندی

در ایام کرونا افزایش پذیرش و تزریق واکسن کووید-۱۹ توسط عموم افراد جامعه، به ویژه در دوزهای تقویتی،  اصلی‌ترین چالش روز دولت‌ها در جهان به حساب می‌آمد. در ایران نیز این موضوع به ویژه برای تزریق دوز تقویتی تبدیل به یکی از چالش‌های سیاستگذاری شده بود. این پژوهش با طراحی و اجرای یکی از مداخلات رفتاری، به عنوان ابزار جدید سیاستگذاری در جهان و از طریق ارسال تلنگرهای متن پایه به افزایش میزان واکسیناسیون کووید-۱۹ در دوزهای دوم و سوم در ایران پرداخته و برای این منظور، از روش آزمایش کنترل شده تصادفی (RCT) استفاده کرد. نتایج آزمایش حاکی از آن بود این تلنگر می تواند ۳۰ تا ۳۷ درصد منجر به افزایش تزریق واکسن در جامعه مخاطب شود. با توجه به موفقیت طرح، این مداخله در بهمن ۱۴۰۰ به صورت انبوه بر روی تمام افرادی که دوز دوم و سوم را تزریق نکرده بودند (حدودا 40 میلیون نفر)، اجرا شد. برآوردها حاکی از آن است به عنوان مثال اگر مداخله دوز سوم بر روی تمام افراد بالای ۱۲ کشور اجرا شود، می‌تواند باعث تسهیل ۲۶ روزه در فرایند واکسیناسون کشور شود. بنابراین استفاده از سیاستگذاری رفتاری می‌تواند به تحقق سیاست های سلامت عمومی در کشور کمک بسیار زیادی کند.

[1] Scarcity

[2] Reciprocity

[3] Social Benefit

[4] Social Norm

[5] Ownership