پیمایش حاضر در اسفند سال ۱۴۰۰ و به سفارش خانه کتاب و ادبیات ایران بر روی مخاطبان دومین نمایشگاه مجازی کتاب تهران انجام شد تا از طریق پیمایشی در مسئله کتابخوانی، فرایندها و عوامل روان‌شناختی و رفتاری موثر بر کتابخوانی ایرانیان مثل رفتارها، عادات، نگرش‌ها، انگیزه‌ها، ترجیحات و الگوهای تصمیم گیری را بررسی کند. در نتیجه این مطالعه، شناختی دقیق و عمیق از جامعۀ ایرانیان کتابخوان به دست آمده و گروه‌های مختلف این جامعه مبتنی بر نتایج پیمایش و شاخص‌های به‌دست‌آمده از نظریات روان‌شناختی، با روش تحلیل خوشه‌ای شناسایی شدند. نهایتاً مبتنی بر شواهد و نتایج به‌دست‌آمده، برای اولین‌بار در کشور، خوشه‌بندی از شش پروفایل جامعۀ کتابخوان و کتاب‌نخوان ایران ارائه و در کنار آن تحلیل‌ها و توصیه‌هایی در جهت بهبود کیفیت و کمیت کتابخوانی و سیاست‌های تنظیم‌گری آن در ایران بیان شده‌است.
کتاب و کتابخوانی در ایران همواره به عنوان یک مسئله مهم فرهنگی مطرح بوده است. با این حال، وضعیت کتابخوانی در کشور مطلوب نیست و پیشرفت فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات، به ویژه اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، تغییرات اساسی در این حوزه ایجاد کرده است. این تغییرات بر مصرف‌کنندگان نهایی، یعنی خوانندگان کتاب، تاثیر عمیقی برجای گذاشته‌است.
پیمایش‌های زیادی در دنیا و کمتر در ایران در رابطه با کتابخوانی انجام شده است که عمدتاً به کلیات و رفتارهای سطحی کتابخوانی مانند ساعت مطالعه، نرخ تهیه کتاب و موضوعات مورد مطالعه پرداخته‌اند. اما متغیرهای روان‌شناختی مانند رفتارها، عادات، انگیزه‌ها، نگرش‌ها و ترجیحات نیز در این مسئله دخیل هستند. پیمایش‌های کتابخوانی در ایران به صورت عمیق به این مولفه‌ها نپرداخته‌اند و اطلاعاتی از این متغیرهای زیربنایی در دست نیست. در دنیا نیز پژوهش‌های معدودی با این رویکرد انجام شده که نتایج جالبی به همراه داشته است. کشف خروجی‌ها و نتایج مسئله کتابخوانی مثل رفتارها و نگرش‌های موثر هر چند دارای اهمیت هستند، اما تا زمانی که علل و فرایندهای رسیدن به آن خروجی ها و نتایج کشف و تحلیل نشوند امکان انجام مداخله و ارائه سیاست‌های موثر وجود نخواهد داشت. بر این اساس نیاز است تا مطالعات جدیدی برای فهم فرایندها و عوامل روان‌شناختی و رفتاری موثر بر کتابخوانی ایرانیان مثل رفتارها، عادات، نگرش‌ها و هنجارها انجام بگیرند تا بتوان راهکارهای موثرتری برای بهبود وضعیت کتابخوانی در کشور ارائه داد.
پژوهش حاضر به سفارش خانه کتاب و ادبیات ایران، با هدف کشف و تحلیل عوامل و متغیرهای موثر بر مسئله کتابخوانی مانند رفتارها، عادات، نگرش‌ها، انگیزه‌ها، هنجارها، ترجیحات و تصمیم‌گیری‌های جامعۀ مخاطبین 180 هزار نفره دومین نمایشگاه مجازی کتاب تهران انجام شده است.
در این مطالعه با استفاده از حدود 30 سوال، تلاش شد درکی عمیق‌تر از تصمیمات و رفتارهای ایرانیان در ارتباط با موضوع کتاب و کتابخوانی صورت گیرد. برای این هدف محورهایی چون رفتارهای کتابخوانی، نگرش‌های کتابخوانی، عادات مطالعه، هویت کتابخوانی، هنجارهای کتابخوانی، دلایل و موانع کتابخوانی و موارد مشابه مورد پرسش قرار گرفت. علاوه‌براین مبتنی بر نتایج به دست آمده از پیمایش و نیز سه شاخص به دست آمده از نظریۀ تغییر رفتار بی جی فاگ[1] یعنی میزان مطالعه، شکاف قصد و عمل و موانع (اسناد) درونی و بیرونی بر روی جامعۀ مخاطب، تحلیل خوشه‌ای انجام گرفته و بر اساس داده‌های واقعی، دسته‌بندی شش‌تایی از جامعۀ کتابخوان و کتاب‌نخوان ایرانی ارائه و توصیفات هر گروه به‌صورت مشروح بیان شد. در انتهای گزارش نیز بر اساس یافته‌های پیمایش، 10 توصیۀ سیاستی با هدف افزایش کتابخوانی در جامعۀ ایران ارائه شد که می‌تواند مورد استفادۀ سیاستگذاران فرهنگی قرار گیرد.
همانطور که گفته شد، یکی از یافته‌های کلیدی این پروژه که برای اولین بار در کشور انجام می‌شد، شناسایی شش تیپ متمایز کتابخوان ایرانی بر اساس تحلیل خوشه‌ای (Cluster Analysis) است. در ادامه به‌اختصار به این گروه‌ها اشاره می‌شود:
1. عاشقان کتاب: افرادی که به میزان خیلی زیادی مطالعه می‌کنند و به تعبیری کرم کتاب هستند. هر مقدار تصمیم و قصد مطالعه داشته باشند آن را انجام میدهند و هیچ مانع درونی و بیرونی برای مطالعه بیشتر ندارند. اطرافیانشان نیز مثل خودشان کتابخوان هستند.
2. مبلغین کتاب: افرادی که به میزان خیلی زیادی مطالعه می‌کنند. هر مقدار تصمیم و قصد مطالعه داشته باشند آن را انجام می دهند. مانع درونی برای مطالعه بیشتر ندارند اما موانع بیرونی برای آنها سبب می‌شود در حدی که مشتاق و تشنه
مطالعه هستند، نتوانند مطالعه کنند. اطرافیانشان نیز مشابه خودشان کتابخوان هستند. آنها فعالیت اجتماعی زیادی حول کتاب دارند و سفیران کتابخوانی به‌شمار می‌روند.
3. کتاب‌دوستان پرمشغله: افرادی که به میزان متوسط مطالعه می‌کنند. از میزان مطالعه خود راضی هستند و در حدی که تصمیم به مطالعه دارند آن را انجام میدهند. مشتاق کتاب هستند اما موانع بیرونی آنها (مثل مشغله‌های کاری) زیاد است. اطرافیان کتابخوان آنها از اطرافیان غیر کتاب‌خوانشان بیشتر هستند.
4. کتابِ‌دوستان کم‌اراده: افرادی که به میزان متوسط مطالعه می‌کنند، اما از میزان مطالعه خود راضی نیستند و معمولا کمتر از میزانی که تمایل و تصمیم به مطالعه دارند، کتاب می‌خوانند. برای مطالعه بیشتر، هم موانع بیرونی دارند و هم موانع
درونی (مانند نداشتن تمرکز و حوصله کافی). گاهی نیز انگیزه کافی ندارند یا از مطالعه خسته می شوند. به طور کلی، علی‌رغم علاقه به مطالعه، همت کافی برای مطالعه و تهیه کتاب ندارند.
5. کم‌خوان‌های کم‌دغدغه: افرادی که خیلی کم مطالعه می کنند. از میزان مطالعه خود نیزراضی هستند و قصدی برای مطالعه بیشتر ندارند که نتوانند آن را انجام دهند. اطرافیانشان از همه گروه‌ها بیشتر غیرکتاب‌خوان هستند. عمده موانع‌شان
برای مطالعه موانع بیرونی است. از همه گروه‌ها نیز بیشتر با مشکل دسترسی به کتاب رو‌به‌رو هستند. هویت کتابخوانی این گروه نیز ضعیف است.
6. کم‌خوان‌های کم‌علاقه: افرادی که از همه گروه ها مطالعه کمتری دارند. هر چند کم مطالعه می‌کنند، اما قصد و تصمیم به مطالعه بیشتری دارند. بیشتر اطرافیان آنها غیرکتاب‌خوان هستند. برای مطالعه بیشتر، هم با موانع بیرونی مواجه هستند و هم بیشتر از همه گروه ها موانع درونی دارند. انگیزه کافی برای مطالعه ندارند، کتاب در زندگی آنها پررنگ نیست، از
فعالیت‌های دیگر (مثلا بازی‌های کامپیوتری) بیشتر از مطالعه لذت می‌برند و بیش از بقیه مطالعه را بی فایده یا اتلاف وقت می‌دانند.
[1] BJ Fogg
